Κάθε αρρώστια διατρέχει πάντα μια συνολική πορεία που ονομάζεται φυσική ιστορία της νόσου.
Αν και δεν είναι όλα τα στάδια της πορείας αυτής φανερά, η πρόληψη έχει αξία σε κάθε στάδιο, απλά ο τρόπος εφαρμογής της διαφέρει. Σε πολλές περιπτώσεις, καθοριστικό ρόλο παίζει το ίδιο το άτομο που μπορεί να εκπαιδευτεί και φροντίσει έγκαιρα και αποτελεσματικά την υγεία του και τη ζωή του.
Η νόσος αρχικά βρίσκεται σε μια κατάσταση που υπάρχει σαν πιθανότητα να προσβληθούμε κάποτε από αυτή, ακόμη κι αν δε μας αφορά. Για παράδειγμα, η ηπατίτιδα Β είναι μια νόσος υπαρκτή για την ανθρωπότητα. Σε ένα επόμενο στάδιο τα άτομα είναι εκτεθειμένα στην προσβολή από τη νόσο και κάποιοι θα νοσήσουν, όπως συμβαίνει με τη γρίπη σε περιόδους επιδημίας. Σε επόμενη φάση η νόσος προσβάλλει έναν οργανισμό, αλλά δεν εκδηλώνεται ακόμα με συμπτώματα , όπως ένας καρκίνος μαστού που ανιχνεύεται πρώιμα σε έναν μαστογραφικό έλεγχο. Ακολουθεί το κλινικό στάδιο της νόσου όπως συμβαίνει σε μια οξεία βρογχίτιδα που ο ασθενής έχει πυρετό και βήχα. Μετά από αυτό η νόσος είτε θα ιαθεί (οπότε έχουμε το στάδιο της ανάρρωσης) είτε όχι (οπότε θα παραμείνει αναπηρία ή προκειμένου για σοβαρές νόσους θα επέλθει θάνατος). Βλέπουμε λοιπόν οτι η αρρώστια δεν είναι άσπρο ή μαύρο, αλλά στην πορεία της περιλαμβάνει τουλάχιστον πέντε αποχρώσεις του γκρί.
Η πρόληψη έχει σημαντική θέση σε κάθε ένα από αυτά τα στάδια αλλά παίρνει διαφορετική μορφή. Στο πρώτο και δεύτερο στάδιο αφορά γενικά μέτρα όπως πχ οι βελόνες μιας χρήσης για να μη μεταδίδονται ιοί μέσω του αίματος ή τα εμβόλια της γρίπης. Από το τρίτο στάδιο και μετά, η νόσος έχει πλέον εκδηλωθεί, και αυτό που ονομάζουμε θεραπεία είναι στην ουσία η πρόληψη της κακής έκβασης και των επιπλοκών.
Η κοινή αντίληψη για την πρόληψη είναι η εφαρμογή της στο δεύτερο και τρίτο στάδιο δηλαδή είτε η αποτροπή της νόσου, είτε η πρώιμη ανίχνευση της ώστε να υπάρχει περιθώριο για επιτυχημένη θεραπεία. Στις δύο αυτές περιπτώσεις, καθοριστικό ρόλο παίζει το ίδιο το άτομο που μπορεί να εκπαιδευτεί και φροντίσει έγκαιρα και αποτελεσματικά την υγεία του και τη ζωή του.
Υπάρχει βέβαια και μια αρνητική εκδοχή της πρόληψης όπως συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις όπου χάνεται το μέτρο. Στις αρχές του αιώνα μας έγινε γνωστό οτι η συστηματική χρήση οιστρογόνων μετά την εμμηνόπαυση αύξησε σημαντικά τα νέα κρούσματα καρκίνου μαστού.
Δε θέλουμε λοιπόν να αρρωστήσουμε ενώ μπορούμε να το προλάβουμε, αλλά ούτε το τίμημα της πρόληψης να είναι μια άλλη αρρώστια. Ρόλος και υποχρέωση του γιατρού είναι η κριτική μετατροπή της γνώσης σε καθοδήγηση -υποστήριξη του ατόμου ή του ασθενή σε όλα αυτά τα στάδια, ώστε πάντα να υπάρχει μια θετική σχέση κόστους –οφέλους για εκείνον.